مهدی اخوان ثالث ادیبی مبرا از دام نخبگی

به گزارش تحریریه ۳۶۱ درجه ایران، مهدی اخوان ثالث (۱۰ اسفند ۱۳۰۷ – ۴ شهریور ۱۳۶۹)، شاعر پرآوازه، ادیب و موسیقی‌پژوه ایرانی بود که ۱۰ اسفند ۱۳۰۷ چشم به جهان گشود و با نام و تخلص م. امید اشعارش شهرت گرفت.

اخوان ثالث برگزیده اولین دوره جشنواره بین‌المللی شعر فجر در بخش ملی و میهنی بود. اشعار وی زمینهٔ اجتماعی دارند و گاه حوادث زندگی مردم را به تصویر می‌کشد. این اشعار همچنین دارای لحن حماسی آمیخته با صلابت و سنگینی شعر خراسانی و نیز در بردارندهٔ ترکیبات نو و تازه است.

اخوان ثالث در شعر کلاسیک فارسی توانا بود و در ادامه به شعر نو گرایید. از وی اشعاری در هر دو سبک به جای مانده‌ است. 

چیره‌دستی اخوان در شعر حماسی بود. وی درون‌مایه‌های حماسی را در شعرش به کار می‌گرفت و جنبه‌هایی از این درون‌مایه‌ها را به استعاره و نماد آراسته می‌کرد.

به گفته برخی از منتقدان، تصویری که از م. امید در ذهن بسیاری به جا مانده این است که او از نظر شعری به نوعی نبوت و پیام‌آوری روی آورده و از نظر عقیدتی آمیزه‌ای از تاریخ ایران باستان و آراء عدالت‌خواهانه پدیدآورده و در این راه، گاه ایران‌دوستی او جنبه نژادپرستانه پیدا کرده‌است. 

ویژگی اخوان پرهیز از افتادن در دام نخبگی است، بسیاری از شاعران دلشان می‌خواهد ادای روشن فکران، فیلسوفان و نخبگان را دربیاورند اما مطلقا در شعر اخوان چنین چیزی را نمی‌بینیم، حتی وقتی اخوان صحبت می‌کند اصرار دارد با لهجه مشهدی صحبت کند چون متوجه شده برای شاعری مثل او در دام نخبگی افتادن آفت است.

از نکته‌های جالب در شعر اخوان این است که اگر از هردو منظر فرم و محتوا وارد شعر او بشوید او را در بالاترین سطح می‌بینید. اگر یک منتقد ادبی بگوید می‌خواهم فقط به جنبه‌های فرم بیرونی اخوان مانند تکنیک‌های زبانی، موسیقی، نظام تصویرگری و معناپردازی نگاه کنم می‌بیند که انصافا شعر اخوان در سطح عالی کار می‌کند. از لحاظ موسیقی زبان، هیچ شاعر معاصر دیگری را نمی‌توان در کنار اخوان قرار داد و به نظرم قدرت موسیقی زبان او بسیار خوب است، جالب است که موسیقی شعر اخوان موسیقی برافزوده نیست، او شعرش را می‌گوید اما به شکل طبیعی به قدری ذهن او موزون شده که حتی در بیان عادی شعرش نظام موسیقیایی فوق‌العاده می‌بینیم.

علی خامنه‌ای نیز گفته با اخوان دوست بوده‌است. پایگاه اطلاع‌رسانی خامنه‌ای نیز عکسی از دست‌نوشته اخوان ثالث در دفتر یاداشت‌هایش منتشر و اعلام کرده‌ است که مقام معظم رهبری دستور دفن اخوان در مقبرهالشعرای آرامگاه فردوسی در توس را صادر کرده‌اند.

شعر زمستان بود اخوان ثالث

«زمستان» را اخوان دو سال بعد از کودتای ۲۸ مرداد سرود: «هوا بس ناجوانمردانه سرد است آی». او در این شعر با توصیف دقیق و البته شاعرانه یک روز برفی در یکی از زمستان‌های زادگاهش – مشهد – فضای کلی آن روزگار را به تصویر کشید:

«هوا دلگیر، درها بسته، سرها در گریبان، دستها پنهان،
نفس‌ها ابر، دل‌ها خسته و غمگین …»

این شعر باعث زندان رفتن شاعرش شد. شاملو در این زندان همبند اخوان بوده، در خاطراتش می‌گوید زندانبان‌ها چون با پدر [نظامی‌] او آشنا بودند، او را نمی‌زدند؛ «ولی اخوان را آش و لاش می‌کردند».

(اخوان داستان این زندان را در شعر «نادر اسکندر» آورده). اخوان بعدها عنوان زمستان را سماجت بر یک کتابش گذاشت. شعر زمستان را هم استاد شجریان و هم شهرام ناظری به آواز خوانده اند.

امروزه از مهدی اخوان ثالث، شاعر معاصر و نامدار ایرانی جز آثارش خانه‌ای هم به یادگار مانده، بنایی متعلق به دوره پهلوی دوم که در خیابان فاطمی، خیابان ششم، کوچه خجسته، پلاک ۳۱ واقع شده است. این خانه در مهرماه سال ۱۳۸۲ در فهرست میراث ملی قرار گرفت.

خانه مهدی اخوان ثالث سال‌ها پیش به تملک شهرداری در آمد تا به خانه موزه مهدی اخوان ثالث تبدیل شود اما هیچ اقدامی در مورد آن صورت نگرفت و فرزند این شاعر بزرگ و اعضای شورای شهر تهران در مورد وضعیت نامناسب این بنا تذکراتی را مطرح کردند. شهرداری تهران در ۳۱ شهریور سال ۱۳۹۷ اعلام کرد که این خانه در اختیار شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران قرار گرفته‌ است. خانه موزه مهدی اخوان ثالث ۲۹ مرداد سال گذشته افتتاح شد.