چرا در ماجرای سانحه بالگرد رئیس‌جمهور «شایعه» بالا گرفت؟
لسانی گفت: هر وقت اهمیت و ابهام بالا باشد شایعه اهمیت پیدا می‌کند و برجسته می‌شود. از زمان این حادثه تا زمان خبر قطعی تقریبا هجده ساعت به طول انجامید و این مدت باعث شد گمانه‌زنی‌ها و خبرهای فیک، زمینه بروز پیدا کنند پس باید از قبل چنین زمینه‌ای را از بین ببریم.
به گزارش ۳۶۱ درجه ایران؛ ساعاتی پس از انتشار خبر تلخ سانحه بالگرد ریاست جمهوری، در حالی که آحاد جامعه منتظر دریافت خبری از وضعیت رئیس‌جمهور و همراهان وی بودند، از سوی برخی رسانه‌ها خبرهای نادرستی منتشر شد که پس از چند ساعت تکذیب شد و یا از سوی منابع خبری دیگر اخباری مغایر آن منتشر شد.
هرچند سانحه بالگرد رئیس‌جمهوربه لحاظ ابعاد ملی و بین‌الملی از حساسیت بسیار بالایی برخوردار بود و از سوی دیگر به این جهت که برای بار اول کشور ما چنین حادثه‌ای را تجربه می‌کرد، تشتت و آشفتگی در اطلاع‌رسانی تا حدودی طبیعی بود اما آیا امکان نداشت ترتیبی از پیش اتخاذ شود تا مصاحبه مسئولین و اطلاعات منابع خبری به صورت هماهنگ اعلام شود؟ اخباری که تکذیب شد از چه منبعی و با چه هدفی منتشر شد؟ آیا تعدد مصاحبه‌های پراکنده و بعضا متناقض قابل کنترل نبود؟
در راستای پاسخ به این پرسش‌ها با محمد لسانی؛ کارشناس فضای مجازی و سواد رسانه‌ای گفتگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
لسانی درباره بی‌نظمی اطلاع‌رسانی پس از سانحه بالگرد رئیس‌جمهور از سوی مسئولین و رسانه‌ها گفت: خبرگزاری‌ها دارای منابع خبری هستند و هر رسانه‌ای داری دسترسی‌هایی است. دو مولفه «رعایت اصول ژورنالیسم» و«صحت سنجی» می‌توانند جلوی درج اخبار نادرست و غیردقیق را بگیرند. در ماجرای سقوط بالگرد رئیس‌جمهور، مسابقه رکوردشکنی در درج خبر و دیده‌ربایی شکل گرفت. زیرا وقتی اتفاقی در سطح ملی رخ می‌دهد، مصرف خبر به شدت اوج می‌گیرد و منجر می‌شود دیده شدن و کسب وجاهت برای رسانه‌ها شکل بگیرد و آن‌ها به محض دسترسی به یک خبر آن را نقل می‌کنند.
اطلاع‌رسانی درباره وضعیت رئیس‌جمهور غیراصولی‌تر و فجیع‌تر از حوادث دیگر بود
وی افزود: در این زمینه مقوله‌ای به نام «فیلترهای خبری» وجود دارد تا خبر از صافی‌هایی رد شود و عیار آن مشخص شود. از صافی رد شدن به این معنی است که پیگیری برای صحت آن خبر انجام شود و مبتنی بر عناصر کامل خبری شود. هر چند پیش از این هم هنگام بحران نمره قبولی در رسانه نمی‌گیرفتیم اما اطلاع‌رسانی درباره وضعیت رئیس‌جمهور غیراصولی‌تر و فجیع‌تر از حوادث دیگر بود.
این کارشناس سواد رسانه‌ای در ادامه گفت: برخی افراد برای این که دیده شوند اخباری را اعلام کردند و مصاحبه‌هایی را انجام دادند که داده‌های آن صحت‌سنجی نشده بود. ممکن است برخی رسانه‌ها هم با نیت خیر و برای حفظ آرامش اقدام به انتشار اخباری کرده باشند اما نیت خیر آن‌ها در مقابل عطش دریافت خبر شبکه، عملا به رسوایی انجامید. در این ماجرا رسانه‌ها و مسئولینی داشتیم که به علت آرام کردن فضا و زمان خریدن اطلاعاتی دادند که دقیق نبود و رسوا شدند.
لسانی در زمینه عملکرد صدا و سیما هنگام بحران‌ها تصریح کرد: مقوله‌ای به نام «آبشار پیام‌ها» وجود دارد، به این نحو که پیام از منابعی در سرچشمه شروع می‌شود و به پایین دست جاری می‌شود. اصولا رسانه‌ها، منتقل کننده خبر به عامه هستند. در صدر سرچشمه خبری رسانه‌ها نیستند بلکه مسئولین و سازمان‌ها را داریم و باید ببینیم آیا آن‌ها طرح و نقشه‌ای دارند یا این‌که بنا بر تصادف مصاحبه می‌کنند و خبری را منتشر می کنند. صدا و سیما در موج اول از تحلیل‌گران استفاده کرد، تحلیل‌گرخبردهنده نیست بلکه مفسر اخبار قبلی است.
«ارتباطات بحران» سخت‌ترین نوع پخش خبر است
وی تاکید کرد: البته باید توجه کنیم وقتی رویدادی خاص است و تا به حال سابقه نداشته است و گستره تاثیرگذاری بالایی دارد، آن رویداد دارای ابهام شدید است و اطلاع‌رسانی درباره آن دشوار است. اصولا این نوع اطلاع‌رسانی تحت عنوان «ارتباطات بحران» شناخته می‌شود و ارتباطات بحران سخت‌ترین نوع پخش خبر است. بنابراین ایراد در چنین مواقعی تا قسمتی طبیعی است اما قسمتی از آن ناشی از بی برنامگی است که قابل جبران است.
این کارشناس سود رسانه‌ای گفت: اصولا نیاز به تعیین «سخنگو» در بحران‌ها داریم همچنین نیاز به محدودیت مصاحبه مسئولین مختلف درباره کیفیت رویدادها داریم زیرا در یک رویداد ممکن است ده‌ها بخش درگیر باشند و هر بخشی صرفا درباره حوزه خودش مصاحبه می‌کند. برخی برای دادن گزارش کار مصاحبه می‌کنند و برخی دیگر برای آرام کردن فضا صحبت می‌کنند به این علت که نیت‌ها مختلف است.
وی افزود: بنابراین ما یک تفاهم‌نامه در داخل و یک تفاهم‌نامه در خارج می‌خواهیم. مثلا در منابع خبری درج شده بود که پهبادهای کشور همسایه به صورت لایو تصاویر حادثه را منتشر می‌کردند در حالی که این اتفاق خلاف پروتکل‌های بین‌المللی است و لازم است هنگامی که دست یاری به سوی کسی دراز می‌کنیم چارچوب کنش خودمان و او را روشن کنیم. به نظر می‌رسد به علت سرعت در خدمت‌رسانی همه پروتکل‌ها شکست و شیرازه اطلاع‌رسانی به علت اهمیت موضوع و تجربه باراول در از دست دادن رئیس‌جمهور کشور، از هم پاشید.
لسانی در ادامه گفت: صدا و سیما را به طور خاص مقصر نمی‌دانم بلکه چرخه اطلاع‌رسانی باید از مسئولین به صدا و سیما برسد لذا رسانه تنها کاری که توانست انجام دهد این بود که آنتن خود را درباره این واقعه با تحلیل پر کند نه خبر. اگر خبر هم اعلام می‌کرد خبر را از خبرگزاری‌های مختلف قرائت می‌کرد. امروزه هر کسی که یک گوشی هوشمند در دست دارد و در حال دریافت اخبار است پس نیاز به دو مورد داریم که اولی «خبر انحصاری» یا «خبر دست اول» است و دومی این است که نوع تحلیلی که رسانه ارائه می‌کند بتواند یک خط خبری را تقویت کند و به جلو ببرد.
این کارشناس سواد رسانه‌ای تصریح کرد: نباید انواع سناریوهای فرضی گفته شود مثلا نقش به آذربایجان یا موساد و گمانه زنی‌های کارشناسان در این زمینه که پیامد امنیتی دارد که نباید قبل از اثبات بیان شود.
هر وقت اهمیت و ابهام رویداد بالا باشد شایعه اهمیت پیدا می‌کند
وی درباره نقش فضای مجازی در انتشار اخبار زرد و نادرست درباره سانحه بالگرد رئیس‌جمهور گفت: فرمولی با نام «فرمول شایعه» داریم که اهمیت ضربدر ابهام است. هر وقت اهمیت و ابهام بالا باشد شایعه اهمیت پیدا می‌کند و برجسته می‌شود. از زمان این حادثه تا زمان خبر قطعی تقریبا هجده ساعت به طول انجامید و این مدت هجده ساعت باعث شد گمانه‌زنی‌ها و خبرهای فیک، زمینه بروز پیدا کنند پس باید از قبل چنین زمینه‌ای را از بین ببریم. یک بخش داخلی وجود دارد که شامل کاربران، رسانه‌ها و مسئولین است. اگر برای این سه گروه در موارد قبلی تعیین تکلیف و نقش و حتی «جرم انگاری» می‌شد و مورد پیگرد قرار می‌گرفتند و مطالبه کنش درست نسبت به این سه دسته وجود داشت یک نظمی شکل می‌گرفت.
لسانی افزود: باید برای کاربری که در صفحاتش جک می‌سازد یا با این واقعه شوخی می‌کند و خبر فیک تولید یا منتشر می‌کند و یا مدیری که با عدم ورود به موقع، زمینه بروز شایعه را تقویت می‌کند جرم تعریف شود. کنش در اتفاق به وجود «ساختار قبلی» برمی‌گردد. در بخش خارجی نیز رسانه‌هایی وجود دارند که جو می‌سازند و عملیات روانی می‌کنند و از جنبه سیاسی و حقوقی در حال ایجاد اختلال در ارتباطات هستند و باید با آن‌ها برخورد شود.
وی در پایان گفت: لذا گستره اطلاع‌رسانی از داخل به خارج یک بازه گسترده است و طراحی، برنامه‌ریزی، پایش، نظارت و مراقبت باید از قبل وجود داشته باشد و نمی‌توان گفت در بزنگاه‌ها برای یک اتفاق نظم بگیرند، اصولا نظم‌پذیری در بحران‌ها شکل نمی‌گیرد. مردم می‌توانند یک سد دفاعی در برابر تولید و ترویج شایعات و تعدیل‌کننده احساسات باشند
