اختصاصی| نهج‌البلاغه دنباله رو قرآن است
نهج البلاغه اثر ارزشمند و بزرگ امام علی(ع) است که ما در این گزارش درباره ویژگی‌های آن کسب اطلاعاتی کرده‌ایم که آنها را با شما به اشتراک می‌گذاریم.
به گزارش خبرنگار ۳۶۱ درجه ایران، بارها نقل‌ها و اشارات متعددی از کتاب نهج‌البلاغه را به عنوان مجموعه‌ای از فرمایشات علی ابن ابیطالب شنیده‌ایم. ما در این متن به نهج البلاغه و هر چیزی که باید درمورد آن بدانیم، پرداخته‌ایم.
معرفی کتاب
گردآورنده این کتاب ارزشمند ابوالحسن محمد بن الحسین بن موسی، معروف به سید رضی است ( ۳۵۹- ۴۰۶ هجرى)، این کتاب شریف در سه بخش شامل خطبهها و نامه‌ها و برخی از سخنان کوتاه و گهربار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است که در موقعیت‌های گوناگون بیان فرموده یا برای افراد مختلف نوشته‌اند.
کلام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) دو خصوصیت ویژه دارد: اول، زیبایی و فصاحت و انسجام بی‌نظیر که آن را «فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق» قرار داده است. دوم، تأثیر و نفوذ شگفت‌انگیز آن؛ به طوری که نه تنها در آن زمان، که پس از چهارده قرن هنوز هم هر شنونده‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نهج البلاغه کتابی است که بزرگترین فصیحان و بلیغ‌ترین گویندگان در طول تاریخ افتخار خویش را در محضر نهج البلاغه بودن دانسته‌اند. نهج البلاغه کتابی نیست که تنها از حیث لفظ، اوج قله‌های فصاحت را فتح کرده باشد؛ بلکه محتوا و مضمون این کتاب شریف نیز تالی و دنباله رو قرآن است.
سید رضی در مقدمه نهج البلاغه می نویسد: «امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در موضوعات و ابواب مختلف کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع کلمات آن حضرت را مطالعه می‌کند، شک نمی‌کند که این سخنان از کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است؛ وقتی در باب زهد سخن می‌دهد، گویی هیچ بهره‌ای جز زهد و عبادت ندارد و گویی تمام عمر خویش را در گوشه خانه‌ای یا در پای کوهی گذرانده که هیچ کس را جز خود ملاقات نکرده است».
ارزش و اعتبار کتاب
پیامبر اسلام هنگام رحلت دو امانت گرانبها براى جهانیان به ودیعه گذاشتند که عبارتند از قرآن و عترت طاهرین. امام علی(ع) در میان عترت و اهل بیت پیامبر(ص) از مقامى ویژه برخوردار بودند. آیۀ قرآن ایشان را نفس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) معرفى کرده و فضائل وی به حدى است که کسى را توان شمارش آن نیست.
در ارزش کتاب شریف نهج البلاغه، آن را «أخ القرآن» و برادر کتاب خداوند دانسته‌اند. اگر قرآن در چندین مورد به مبارزه فرا خوانده که اگر مى‌توانید براى آن مثل و مانندى بیاورید، حقا نهج البلاغه هم با تمام وجود خود چنین دعوتى به مبارزه و همتاآورى آورده است .
اولین گردآورندگان
به جهت مقام و منزلت امام على (علیه السلام) و جذابیت سخنان آن حضرت، اصحاب و یاران ایشان از همان دوران قرن اول هجرى خطبهها و سخنان ایشان را حفظ و سینه به سینه نقل مى‌کردند. در این بین عده‌اى براى حفظ این گنجینه‌هاى گرانبها آنها را نوشته و به صورت کتب و جزواتى براى نسلهاى بعد به یادگار گذاشتند. از جمله حدود یکصد و بیست کتاب قبل از نهج البلاغه تمام یا قسمتى از حجم خویش را به نقل کلمات گهربار آن حضرت اختصاص داده‌اند. اولین کسى که سخنان آن حضرت را در کتابى گردآورد صحابى ایشان، زید بن وهب (متوفاى ۹۶ هجرى) بود در کتابى با نام«خُطب أمیر المؤمنین (علیه‌السلام)». پس از او بزرگانى همچون نصر بن مزاحم منقری ( متوفاى ۲۰۲ هجرى)، إسماعیل بن مهران( متوفاى ۲۰۰ هجرى)، واقدی (متوفاى ۲۰۷ هجرى) و مسعده بن صدقه را مى‌بینیم که هر یک اثرى به یادگار به جا گذاشتند.
ترجمه‌های نهج البلاغه:
ترجمه‌های متعددی از نهج البلاغه به فارسی در دسترس است که از آن میان می‌توان به ترجمه‌های سید جعفر شهیدی، علی نقی فیض‌الاسلام، جواد فاضل، محمد تقی جعفری، سید محمد مهدی جعفری، حسینعلی منتظری، حسین انصاریان، محمد دشتی، مصطفی زمانی، علی اصغر فقیهی از نهج البلاغه اشاره کرد. «نهج البلاغه منظوم» (خطبهها) به اهتمام علی توکلی گنابادی مهمترین اثر منظوم فارسی بر اساس کتاب نهج البلاغه است. نهج البلاغه توسط عبدالکریم تاراس چرنینکو به زبان روسی نیز، ترجمه شده است.
شخصیت و انگیزه و روش سید رضى
مهمترین و معروفترین کتابى که به عنوان مجموعه سخنان حضرت على (علیه‌السلام) در اختیار ما است کتاب « نهج البلاغه» است. این کتاب توسط سید رضى جمع آورى شده است. سید رضى از بزرگترین علماى زمان خویش بود و علاوه بر رشته‌هاى مختلف علوم اسلامی یکى از بزرگترین ادباء و شعراى زمان خویش قلمداد مى‌شد. او در سال ۳۵۹ هجرى در شهر بغداد به دنیا آمد و در سال ۴۰۶ هجرى در همان شهر بدرود حیات گفت و در جوار کاظمین (علیهماالسلام) مدفون شد.
سید رضى در مقدمه نهج البلاغه انگیزه خود را در جمع آورى این کتاب شریف چنین بیان مى‌دارد: «من در سنین جوانى شروع به تألیف کتابى در خصائص ائمه (علیهم‌السلام) و جمع آوری اخبار و کلمات آن بزرگواران را به صورت گلچین شده کردم. زمانیکه خصائص مربوط به امیر المؤمنین (علیه‌السلام) را به اتمام رساندم مشکلاتى پیش آمد که نتوانستم کتاب را کامل کنم. در پایان فصول این کتاب فصلى در کلمات قصار آن حضرت آمده بود، لکن خطبهها و نامه‌هاى مفصل ایشان را ذکر نکرده بودم. چون عده‌اى از دوستان این فصل از کتاب را که دیدند، برایشان بسیار جالب بود؛ لذا از من درخواست کردند کتابى مستقل پیرامون کلمات گرانبهاى امیر المؤمنان (علیه‌السلام) در موضوعات گوناگون تألیف کنم. من هم که دیدم چنین گردآورى تاکنون انجام نشده، دست به کار تألیف این کتاب عظیم شدم و نام آن را نهج البلاغه گذاشتم.»
سید رضى در جمع آورى سخنان على (علیه‌السلام) روشى مخصوص به خود داشته است. وی بناى نوشتن و جمع‌آورى مجموع سخنان على (علیه‌السلام) را نداشته، به همین جهت، از بین منابع فراوانى که داشته، قسمتهایى را گلچین کرده است. او خود نیز در مقدمه کتاب به این نکته اشاره کرده که آنچه مى‌آورد مختار و انتخاب شده‌هایى از کلمات و نامه‌هاى حضرت علی(ع) است.
زمینه‌ها
در اینجا زمینه‌هاى پیدایش نهج البلاغه را در قرن چهارم هجرى بررسى مى‌کنیم و با وجود توجه و اهتمام خاص شیعیان بر حفظ و ضبط سخنان امیر المؤمنین (علیه‌السلام) ماندگارترین اثر در این زمینه شکل مى‌گیرد. در این خصوص علل و عواملى به ذهن مى‌رسد که به برخى اشاره مى‌کنیم:
قرن چهارم قرن آغاز غیبت کبری است و شیعیان که با غیبت امام خویش مواجه شدند براى ایستادن روى پاى خویش و حفظ مذهب خود اقداماتى براى حفظ گنجینه‌هاى گرانقدر و میراث‌هاى عظیم ائمه (علیهم‌السلام) انجام دادند. حرکت شیعیان در این عصر به قدرى چشمگیر بود که قرن چهارم به قرن تألیف و ترجمه و تدوین کتب اسلامى مشهورشده است. در این دوران حوزه‌هاى علمیه فراوانى در کشورهاى اسلامى تشکیل شد و علماى بزرگوار با تمام تلاش خود براى پرورش افراد مستعد و نشر علوم اهل بیت (علیهم‌السلام) دست به کار شدند. قرن چهارم شاهد تشکیل اولین حکومت شیعى در جهان اسلام بود. «آل بویه» در سال ۳۳۴ هجرى بغداد را فتح کردند و علماى شیعه در بغداد با تمام توان به فعالیت و نشر افکار تشیع پرداختند. شیعیان نیز در سایۀ این حکومت‌ها از انزوا بیرون آمدند و توانستند آزادانه مناسک و افکار خویش را اعلام کنند.
قرن چهارم دوران شکوفایى شعر و ادب شیعى هم بود و سید رضى از جمله چهره‌هاى آشنا و برجسته این قرن هجرى است. در آن قرن کتابخانه‌ها رونق گرفت و تنها در کتابخانه سید مرتضى در بغداد ۸۰ هزار کتاب وجود داشت. کتابخانه دار الحکمه بغداد نیز ۱۰ هزار نسخه خطى نفیس و هزاران جلد کتاب دیگر داشت. آزادى شیعیان به حدى رسید که در تشییع جنازه شیخ مفید (استاد سید رضى) حدود ۸۰ هزار نفر شرکت کردند که این رقم در تاریخ آن روز بى‌سابقه بود. با توجه به مطالب یاد شده زمینه کاملا مساعدى که براى سید رضى مهیّا شده بود تا دست به تألیف مهمترین و ماندگارترین اثر شیعه پس از قرآن بزند، روشن شد. سید رضى نیز با نهایت دقت و حوصله از منابع بسیار ارزشمندى که در اختیار داشت کتاب «نهج البلاغه» را جمع آورى کرد.
وجه نامگذاری
اینکه چرا سید رضى نام کتاب خویش را نهج البلاغه (راه بلاغت و فصاحت) گذاشته است از مقدمه کتاب بخوبى روشن مى‌شود.
سید رضى، که خود ادیب و شاعرى توانا است، چون اعجاز امیر المؤمنین (علیه‌السلام) را در زمینۀ بلاغت و فصاحت دید با جمع‌آورى این کتاب، عظمت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را در این فضیلت، علاوه بر فضیلت‌هاى فراوان دیگر، به اثبات رساند، او با این کتاب اثبات کرد که، تنها پرچمدار و یکه تاز میدان‌هاى سیاست و جنگ و زهد و عبادت و اولین مسلمان و بالاترین مسلمان، در زمینۀ ادب و سخنورى نیز به بالاترین درجات آن رسیده و در مقامى است که هیچ انسان دیگرى به آن حد از اعجاز نرسیده است. ( البته در این بین حساب پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که على (علیه‌السلام) نفس اوست، از دیگران جداست.)
پس چون سید رضى هدفش اثبات این زمینه از فضائل امیر المؤمنین (علیه‌السلام) بود نام کتاب خویش را «نهج البلاغه» نهاد، بخاطر رعایت این جنبه است که سید رضى هیچ گونه ترتیب موضوعى براى نهج البلاغه قرار نداده است. همچنین در ذکر خطبهها و نامه‌ها در بسیارى موارد تقطیع و تنها مقدارى از خطبهها را که بیشتر توجه او را به خود جلب کرده، آورده است.
سخنان حضرت
برخى چنین پنداشته‌اند که سخنان امیر مؤمنان على(علیه السلام) تنها حجمى معادل نهج البلاغه دارد یا خطبهها و نامه‌هاى آن حضرت را منحصر در همان تعداد محدود کرده‌اند، در حالى که چنین نیست. مسعودى که حدود یکصد سال قبل از سید رضى مى‌زیسته، در «مروج الذهب» مى‌گوید: هم اکنون چهار صد و هشتاد و اندى خطبه از على (علیه‌السلام) در دست مردم است. آمدى در« غرر الحکم» پانزده هزار کلمه قصار از امیر المؤمنین (علیه‌السلام) نقل کرده است، در حالى که کلمات قصار نهج البلاغه ۴۸۰ کلمه است. کتب فراوان دیگرى نیز پیرامون کلمات آن حضرت تحریر شده مانند تحف العقول، روضه الواعظین و… که بیش از یکصد و اندى کتاب قبل از نهج البلاغه خطبه‌هاى امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را جمع کرده‌اند.
محورها وعناوین
نهج البلاغه دارای سه محور اصلی است:
۱. خطبه ها که شامل ۲۳۹ خطبه است و از نظر زمانی به سه بخش تقسیم می شود: الف) قبل از حکومت، مانند خطبه‌های ۵ ـ ۶۷ ـ ۱۳۹ و… ؛ ب) در هنگام خلافت، مانند خطبه‌های ۳ ـ ۱۲ ـ ۱۵ – ۱۶ و… ؛ ج) بعد از خلافت، مانند خطبه‌های ۲۰ ـ ۲۱ – ۲۷ ـ ۱۰۵ ـ ۴۷ ـ ۱۰۸ و….
۲. نامه‌ها که شامل ۷۹ نامه است و تقریباً تمام آنها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده‌اند.
۳. کلمات قصار یا قصار الحکم که شامل ۴۸۰ کلمه است و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.
تنوع موضوعات در نهج البلاغه بسیار چشمگیر است و کتب متعددى نیز در این خصوص به نگارش در آمده است. در اینجا از باب نمونه به چند موضوع در نهج البلاغه اشاره مى‌کنیم:
خطبهها شامل موضوعاتى هستند مانند: اخلاق ( ۸- ۱۰- ۲۰- ۲۱- ۶۳- ۲۴ و…)، بحثهاى سیاسى ( ۳۲- ۳۷- ۴۱- ۵۰ و…)، افشاگرى و احزاب ( ۳۰- ۱۰۵- ۱۹ و…)، جامعه شناسى ( ۱- ۳۲ و…)، آینده‌نگرى یا ملاحم ( ۱۳- ۴۷- ۹۸- ۱۰۱- ۱۰۸ و…) و موضوعات فراوان دیگر.
نامه‌ها نیز به طور کلى به عنوان‌هاى: اخلاقى ( مانند ۳- ۲۲- ۴۷ و…)، نامه به دشمنان ( ۶- ۷- ۱۰- ۱۷ و…)، به فرمانداران و استانداران ( ۵- ۸- ۱۹- ۲۰- ۵۶ و…)،
به فرماندهان نظامى و مسئولان بیت المال ( ۲۵- ۲۶- ۴- ۱۳ و…)، خطاب به مردم ( ۲- ۲۹- ۳۸ و…)، وصیت‌هاى امام ( ۲۳- ۲۴- ۵۱ و…) تقسیم مى‌شود.
کلمات قصار نیز تقریبا تمام موضوعات مورد نیاز جامعه را در بردارد و از نظر تنوع موضوعات بسیار گسترده‌اند.
منابع و اسناد
سید رضى در تألیف نهج البلاغه از کتابخانه شخصى خود و کتابخانه‌هاى بزرگ سید مرتضی و بیت الحکمه بغداد و دیگر کتابخانه‌هاى موجود استفاده کرده است. گرچه خود سید رضى جز در مواردى اندک نام منابع خویش را در متن کتاب ذکر نکرده، اما آنچه از منابع مورد استفاده او به دست آمده در کتب شرح نهج البلاغه مفصلا بیان شده است. از جمله این منابع است: البیان و التبیین از جاحظ، المقتضب، از مجرد، مغازى، سعید بن یحیى اموى، الجمل، واقدى، المقامات فی مناقب أمیر المؤمنین (علیه‌السلام) ، ابو جعفر اسکافی، تاریخ طبری و…
اشکالى که از دیرباز به نهج البلاغه مى‌کردند این بود که سید رضى سندهاى روایات خویش را حذف کرده بنابراین، این کتاب از نظر علمى اعتبار چندانى ندارد و تنها در حد یک کتاب ادبیات مى‌توان از آن بهره جست، با توجه به این اشکال از قرن‌ها قبل بزرگان علما در صدد جمع آورى مصادر نقل سید رضى بوده‌اند و خطبهها و نامه‌ها و کلمات قصار نهج البلاغه را از منابعى قبل از سید رضى جمع آورى کرده‌اند، هم اکنون چندین جلد کتاب موجود است که تمام منقولات سید رضى را با ذکر طرق گوناگون دنباله رو قرآن نقل کرده‌اند. در بعضى موارد نیز براى یک خطبه دهها سند و منبع آورده‌اند که تفصیل آن را مى‌توانید در کتب مذکور بیابید.
از جمله کتب مصادر نهج البلاغه مى‌توان به عناوین زیر اشاره کرد: مصادر نهج البلاغه و أسانیده از سید عبد الزهراء حسینى، مدارک نهج البلاغه از هادى کاشف الغطاء، مصادر نهج البلاغه از سید هبه الدین شهرستانی، اسناد و مدارک نهج البلاغه ( فارسى)، از محمد دشتی و دهها عنوان دیگر در این زمینه.
شروح و مستدرکات
پیرامون این کتاب شریف شرح‌هاى فراوان نگاشته شده و برخى بزرگان کتاب‌هایى براى فهرست اسامى شرح‌هاى نهج البلاغه نوشته‌اند. از جمله شیخ حسین جمعه در کتاب« شروح نهج البلاغه» ۲۱۰ شرح نام برده و رضا استادی در کتابنامه نهج البلاغه نام ۳۷۰ شرح را ذکر کرده است (همراه با ترجمه). علاوه بر اهمیت و اعتبار این کتاب شریف، صعوبت و سختى درک آن نیز نیاز آن را به شرح بیشتر کرده است. معروفترین شروح نهج البلاغه عبارتند از: شرح ابن میثم بحرانی متوفاى ۶۷۹ هجرى، شرح ابن ابی الحدید معتزلی متوفاى حدود ۶۵۵ هجرى، شرح شیخ محمد عبده، متوفاى ۱۳۲۳ هجرى (مفتى مصر در آن زمان)، شرح علامه محمد تقی جعفری (معاصر)، منهاج البراعه از قطب الدین راوندی، متوفاى ۵۷۳ هجرى، شرح فخر رازی مفسر بزرگ اهل تسنن، متوفاى ۶۰۶ هجرى.
براى « نهج البلاغه» به لحاظ اهمیتى که در نظر بزرگان داشته، چندین کتاب به عنوان مستدرک نهج‌البلاغه نوشته شده است، انگیزه نوشتن مستدرک براى یک کتاب آن است که ترتیب و حجم کتاب هیچ تغییرى نکند و اعتبار و مقبولیت و شهرت آن آسیب نبیند و در عین حال آنچه مربوط به موضوع کتاب است و در آن کتاب نیامده در کتابى دیگر ضمیمه شود. از جمله مستدرکات نهج البلاغه است: مستدرک نهج البلاغه از هادی کاشف الغطاء، نهج السعاده در ۸ جلد از محمد باقر محمودی، غرر الحکم و درر الکلم از آمُدى، التذییل از اسماعیل حلبى، ملحق نهج البلاغه از احمد بن یحیى و…
ترجمه و کتب موضوعات
نهج البلاغه کتابى است که به جهت فصاحت و بلاغت بالاى آن بسیارى از عرب زبانان هم از درک مفاهیم آن عاجزند چه رسد به غیر عرب‌ها، به همین جهت به زبان‌هاى مختلف ترجمه‌هاى فراوان شده است. ترجمه‌هاى فارسى نهج البلاغه حدود ۳۰ عنوان است که از قرن‌هاى قبل تا بحال به فراخور حال منتشر شده‌اند. از جمله معروفترین ترجمه‌هاى فارسى نهج البلاغه در عصر حاضر عبارتند از: ترجمه فیض الاسلام، ترجمه‌اى توسط آقاى مبشرى، ترجمه آیت اللّه مکارم شیرازی، ترجمه علامه محمد تقى جعفرى، ترجمه دکتر شهیدی ( تقریبا جدیدترین ترجمه این کتاب است)، ترجمه آقاى مصطفى زمانى و…
۱- آیت الله شیخ جعفر سبحانی ۲- آیت الله ناصر مکارم شیرازى ۳- حجه الاسلام و المسلمین محمد دشتی ۴- علامه محمد تقی جعفری ۵- علامه عبد الحسین امینی ۶- محمد مهدی فولادوند (ره) ۷- آیت الله سید على نقى فیض الاسلام (ره) ۸- طاهره صفار زاده
از کارهاى بسیار ارزشمندى که پیرامون این کتاب عظیم شده استخراج موضوعات و چینش مطالب کتاب بر اساس موضوعى است. در این زمینه نیز بزرگانى از شیعه و غیر شیعه دست به قلم برده‌اند که برخى تنها موضوعات را لیست کرده و آدرس داده‌اند، برخى دیگر موضوعاتى کلى انتخاب کرده‌اند و در ضمن تقسیم موضوعى، شرح و توضیحى نیز بر مطالب نوشته‌اند.
از کتب موضوعات نهج البلاغه، نهج الصباغه از علامه تستری است، که ۶۷ موضوع کلى انتخاب کرده و پیرامون هر یک شرح و تفسیرى هم نوشته است، الدلیل، از على انصاریان با یکصد موضوع، الهادى، از آیت اللّه مشکینی که ۶۲۵ موضوع انتخاب کرده است، تصنیف نهج البلاغه از لبیب بیضون با ۴۲۵ موضوع، الکاشف از دکتر مصطفوی، المعجم المفهرس از محمد دشتى که در ضمن کار معجم‌نویسى ۴۵۶۰۰ موضوع و تیتر بر کلمات امیر مؤمنان (علیه‌السلام) زده است.
نسخه‌هاى خطى
کتاب شریف نهج البلاغه از غنى‌ترین منابع اسلامى از حیث نسخه‌هاى خطى است. نسخه‌هاى این کتاب از عصر مؤلف در قرن پنجم هجرى تا کنون بصورت پیوسته موجود است. در کتابخانه‌هاى مختلف بیش از ۱۳۰ نسخه خطى معتبر از نهج البلاغه یافت شده از جمله:
نسخه‌اى مربوط به سال ۴۲۱ هجرى در کتابخانه آیت الله حسن زاده آملی، نسخه‌اى از سال ۴۸۵ هجرى متعلق به علامه سید محمد علی روضاتی، نسخه‌اى مربوط به سال ۴۸۳ هجرى که با نسخه حسن بن یعقوب نیشابورى مقابله شده است، و نسخه‌هاى فراوانى در کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی در قم و…
روش استفاده از قرآن و کلمات معصومین
در عرصه میدان تفکر، اگر اندیشمندان برای تأیید گفتار و نوشتارشان در زمینه معارف اسلامی از قرآن و نهج‌البلاغه مولا و کلمات معصومین (علیهم‌السّلام) تاییدی داشته باشند، برداشتشان صحیح، وگرنه باطل و بی‌اساس خواهد بود. این است که حضرات معصومین (علیهم‌السلام)، برای روشن شدن صحت و سقم احادیث منقول، فرموده‌اند: احادیث منقول را با قرآن مقابله کنید، اگر مطابق قرآن باشد صحیح و گرنه جعلی و دستساز است. این مقابله و این برداشت از قرآن و نهج‌البلاغه و… به دو گونه صورت خواهد گرفت: نخست آنکه انسان، خالی الذهن و بدون پیشداوری قبلی با این کلمات مقدس برخورد می‌کند، دوم آنکه با پیشداوری و الگوگیری قبلی و با اعتقادی از پیش ساخته شده به سراغ قرآن، نهج‌البلاغه و دیگر آثار ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) می‌رود.
بدیهی است در صورت دوم، برداشت ما از قرآن و نهج‌البلاغه، بینش قرآن و نهج‌البلاغه نخواهد بود، بلکه تحمیل عقیده و ایده به قرآن و سوءاستفاده از قرآن و نهج‌البلاغه خواهد بود. اینگونه مراجعه به قرآن و نهج البلاغه، نه تنها بهره‌ای ندارد و چیزی از مفاهیم عالیه قرآن و نهج‌البلاغه به انسان نمی‌آموزد، بلکه انسان را به انحراف و تباهی نیز خواهد کشاند.
مگر نه این است که ما معتقدیم قرآن کلام وحی است و نهج‌البلاغه و کلمات ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) از منبع وحی گرفته شده است؟ پس این ما هستیم که باید خود را در مسیر کلام وحی و کلمات منبعث از وحی قرار دهیم، نه آنکه اینها را در مسیر افکار خودمان بگذاریم و بعد بخواهیم برای تایید قضاوت‌های قبلی و افکار و عقاید خود ساخته‌مان، دنبال دستاویزهایی در این کلمات مقدس بگردیم و محمل‌هایی بتراشیم. روش استفاده از قرآن و کلمات معصومین (علیهم‌السّلام) این است که انسان خودش را در برابر آنها نسبت به مسائل مطروحه، صاحبنظر فرض نکند، بلکه باید تمام چیزهایی را که درآن‌باره می‌داند – یا خیال می‌کند که می‌داند – کنار بگذارد و با ذهنی کاملا خالی، بدون هیچ قضاوت قبلی و عقیده از پیش ساخته‌ای به سراغ این خورشید‌های جهان افروز برود.
نگرش انحراف آمیز
نمونه چنان برخورد نادرست و نگرش انحراف آمیزی به قرآن مجید را که باعث گمراهی و تباهی و فساد می‌شود، در همین روزگار خودمان و در همین دوران انقلاب اسلامی دیدیم. همه می‌دانند و نیاز به طول و تفصیل ندارد که گروهک‌های ضدانقلاب و در واقع ضد اسلام از همین روش استفاده می‌کنند، یعنی آنها هم، ظاهرا به قرآن کریم تمسک می‌جویند و باصطلاح در هر موردی یک آیه از قرآن را مطرح می‌سازند، اما باید دید که آیه قرآن را با کدام معنا، کدام تفسیر و کدام برداشت مورد استفاده قرار می‌دهند؟ واقعیت این است که این گروهک‌ها نمی‌روند واقعا تفحص کنند و ببینند قرآن چه می‌گوید، بلکه قبلا نسبت به چیزی معتقد می‌شوند و بعد قرآن را باز می‌کنند و می‌کوشند آیه‌ای در آن پیدا کنند که بتوان آن عقیده پیش ساخته را بدان تحمیل کرد. در نتیجه، می‌بینیم آنها یک نوع برداشت‌های عجیبی از قرآن می‌کنند و محمل‌ها و معناهایی از کلام خدا میتراشند که در عین اسفناک بودن، انسان را به خنده هم می‌اندازد.
به جای استفاده واقعی از قرآن، نسبت به خداوند متعال افترا می‌بندند و خود را مصداق همان فرموده خداوند در قرآن می‌کنند که: «لایزید الظالمین الا خسارا». یعنی از این نوع مراجعه به کلام خدا، تنها چیزی که به دست می‌آورند آن است که فقط خسران و فساد و انحراف خود را افزایش می‌دهند و در منجلاب افکار منحرفشان بیشتر غوطه ور می‌شوند.
نمونه برداشت‌های غلط
به عنوان نمونه‌ای از این برداشت‌های غلط و برای آنکه روشن شود چنان برخورد و نگرشی به قرآن تا چه‌اندازه کجی و انحراف و تباهی می‌آفریند، به یکی از انواع متعدد این برداشتها اشاره می‌کنیم:
در قرآن مجید، هنگامی که در سوره بقره توصیف «متقین» مطرح می‌شود، خداوند می‌فرماید: «الذین یؤمنون بالغیب». یعنی افراد متقی کسانی هستند که ایمان به غیب دارند. و آنچه از کلام خداوند و تمام شواهد و قرائن و با توجه به ذیل آیه استفاده می‌شود، نشان می‌دهد که در اینجا مراد از غیب، «الله» است.
اما حالا این گروهک‌های منحرف، براساس همان روش غلطی که در برخورد با قرآن دارند، می‌گویند: غیب یعنی زیرزمین، مخفی، مبارزه مخفی. پس قرآن شما را به مبارزه مخفی و زیرزمینی دعوت می‌کند!! و جالب‌تر اینکه تازه اینها، براساس این «دعوتی» که خودشان از قرآن تراشیده‌اند، به مبارزه مخفی با چه کسی برمی‌خیزند؟! آیا جز این است که آنها با خود قرآن و اسلام وارد مبارزه مخفی شده‌اند؟! دلیل و منشا این انحراف‌های خطرناک چیست؟ مهمترین دلیل آن همین است که اینگونه افراد نخواسته‌اند خود را در مسیر قرآن قرار دهند و ببینند براستی قرآن چه می‌گوید، بلکه قرآن را در مسیر خودشان قرار داده‌اند و خواسته‌اند آنچه را که در فکر و عقیده خودشان می‌گذرد، به قرآن تحمیل کنند. یعنی اول چیزی را فکر کرده‌اند و به آن معتقد شده‌اند، و بعد در آیات قرآن شروع به جستجو کرده‌اند تا ببینند در کجای کلام الله می‌توان چیزی پیدا کرد که یک شباهت ظاهری با افکار آنها داشته باشد و سپس اینطور نتیجه‌گیری کنند که قرآن در این آیه همان چیزی را بیان کرده است که ما می‌گوییم!
بنابراین ملاحظه می‌شود که این طرز برخورد با قرآن و این نحوه نگرش و برداشت از کلام خداوند، نتیجه‌ای جز فساد و تباهی و انحراف ندارد، و همینطور است مسئله برخورد با کلمات معصومین (علیهم‌السّلام) و بخصوص نهج‌البلاغه که در اینجا مورد بحث ما است. یعنی وقتی ما به سراغ نهج‌البلاغه می‌رویم، نباید قبلا مغز خود را از افکار گوناگون انباشته باشیم، نباید درباره موضوع موردنظرمان از اینجا و آنجا اطلاعات مختلفی به دست آورده و درباره آن پیشداوری کرده باشیم و نباید قبلا به چیزی معتقد شده باشیم و بعد بخواهیم در نهج‌البلاغه جستجو کنیم و ببینیم در کجای آن، کلامی از امام پیدا می‌شود که بتوانیم فکر و عقیده خود را به آن تحمیل کنیم، بلکه برعکس، هنگام رفتن به سراغ نهج‌البلاغه، باید ذهنمان کاملا خالی باشد و قصدمان فقط این باشد که واقعا تفحص کنیم و ببینیم امام (علیه‌السلام) درباره موضوع موردنظر چه گفته است، نه اینکه ما دوست داریم چه گفته باشد. پس اگر به این صورت، یعنی با ذهنی خالی روبه قصد فیض‌یابی از بیان امام به سراغ نهج‌البلاغه برویم، از آن سود خواهیم برد، وگرنه چیزی جز انحراف و فساد و تباهی در انتظارمان نخواهد بود.
